คุณเคยได้ยินคำว่า ‘ภาวะเลือดเป็นกรด’ หรือไม่ ? แม้ชื่อจะฟังดูน่ากลัว แต่ภาวะนี้เป็นเรื่องใกล้ตัวกว่าที่คิดและเป็นสัญญาณเตือนสำคัญของความผิดปกติในร่างกาย ซึ่งก็คือภาวะที่เลือดมีความเป็นกรดสูงเกินไป หากไม่ได้รับการรักษาที่ต้นเหตุอาจนำไปสู่ภาวะแทรกซ้อนที่รุนแรงและเป็นอันตรายถึงชีวิตได้ บทความนี้จะพาคุณไปเจาะลึกสาเหตุและกลไกการเกิดภาวะเลือดเป็นกรด อาการที่ต้องสังเกต แนวทางการรักษาและวิธีป้องกันให้ห่างไกลจากภาวะอันตรายนี้กัน

ภาวะเลือดเป็นกรด (Acidosis) คืออะไร ?

เลือดเป็นกรดไม่ใช่โรค แต่เป็น ‘ภาวะ’ ที่เกิดจากโรค หรือความผิดปกติของร่างกาย ซึ่งทำให้เลือดมีความเป็นกรดสูงเกินไป (ค่า pH ต่ำกว่า 7.35) ซึ่งโดยปกติค่าความเป็นกรด-ด่างของร่างกายจะอยู่ในระดับ ดังนี้

• โดยปกติร่างกายของเราจะรักษาสมดุลความเป็นกรด-ด่างในเลือดให้อยู่ในระดับที่แคบและคงที่มาก คือมีค่า pH ประมาณ 7.35 - 7.45 ซึ่งมีความเป็นด่างเล็กน้อย
• ภาวะเลือดเป็นกรด คือ ภาวะที่ค่า pH ในเลือดต่ำกว่า 7.35

การเปลี่ยนแปลงแม้เพียงเล็กน้อยของความเป็นกรด-ด่างในเลือด แต่ค่าการเปลี่ยนแปลงเล็กๆ นี้สามารถส่งผลกระทบต่อการทำงานของเซลล์ เอนไซม์ และอวัยวะต่างๆ ทั่วร่างกายได้อย่างรุนแรง

สาเหตุของภาวะเลือดเป็นกรด เกิดจากอะไร ?

ภาวะเลือดเป็นกรดเกิดจากความล้มเหลวของร่างกายในการรักษาสมดุลกรด-ด่าง โดยสามารถแบ่งสาเหตุการเกิดได้เป็น 2 ประเภทหลักๆ ดังนี้

1. ภาวะเลือดเป็นกรดจากการหายใจ (Respiratory Acidosis)

สาเหตุเกิดจาก: ปอดไม่สามารถกำจัดก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์ (CO₂) ออกจากการหายใจได้เพียงพอ โดยส่วนมากมักมาจากปัจจัยที่เกี่ยวข้องกับการหายใจ ดังนี้

• โรคปอดอุดกั้นเรื้อรัง (COPD) 
• โรคหอบหืดรุนแรง 
• ปอดอักเสบรุนแรง 
• การใช้ยาที่มีฤทธิ์กดศูนย์การหายใจเกินขนาด เช่น ยานอนหลับ, โอปิออยด์ (Opioids)
• ภาวะหยุดหายใจขณะหลับรุนแรง

ซึ่งเมื่อก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์คั่งค้างในเลือดจำนวนมาก ก็จะรวมตัวกับน้ำกลายเป็นกรดคาร์บอนิก (Carbonic Acid) ทำให้เลือดมีความเป็นกรดมากขึ้น
 

สรุปภาวะเลือดเป็นกรดจากการหายใจ

หายใจออกไม่ดี > คาร์บอนไดออกไซด์ (กรด) คั่ง > เลือดเป็นกรด

2. ภาวะเลือดเป็นกรดจากเมตาบอลิซึม (Metabolic Acidosis)

เป็นสาเหตุที่เกิดได้จากหลายปัจจัย ทั้งเกิดจากร่างกายผลิตกรดมากเกินไป ร่างกายไม่สามารถกำจัดกรดได้ตามปกติ หรือร่างกายสูญเสียด่าง (ไบคาร์บอเนต) มากเกินไป โดยมีปัจจัยกระตุ้นจากโรคและความผิดปกติของร่างกาย ดังนี้

• จากเบาหวาน (Diabetic Ketoacidosis - DKA)

สาเหตุเกิดจาก: เป็นภาวะแทรกซ้อนของผู้ป่วยโรคเบาหวานที่ไม่สามารถควบคุมระดับของน้ำตาลในเลือดจนเกิดการขาดอินซูลินอย่างรุนแรง ทำให้เซลล์ไม่สามารถใช้น้ำตาลเป็นพลังงานได้ ร่างกายจึงสลายไขมันแทนอย่างเร่งด่วน ซึ่งกระบวนการนี้สร้างของเสียที่เป็นกรดขึ้นมา เรียกว่า ‘สารคีโตน (Ketone Bodies)’ เมื่อสารคีโตนคั่งในเลือด เลือดจึงเป็นกรด
 

สรุปภาวะเลือดเป็นกรดจากเบาหวาน

ขาดอินซูลิน > ร่างกายเผาไขมัน > เกิดกรดคีโตน > เลือดเป็นกรด

• จากไตวาย (Kidney Failure)

สาเหตุเกิดจาก: ไตที่เป็นอวัยวะหลักในการรักษาสมดุลกรด-ด่าง ไม่สามารถทำงานได้ตามปกติ คือ ไม่สามารถขับกรดส่วนเกินที่เกิดจากการเผาผลาญทิ้งทางปัสสาวะได้ และดูดกลับด่าง (ไบคาร์บอเนต) ได้น้อยลง ทำให้กรดสะสมในเลือด

สรุปภาวะเลือดเป็นกรดจากไตวาย

ไตวาย > ขับกรดทิ้งไม่ได้ + เก็บด่างไว้ไม่ได้ > กรดคั่งในเลือด

• จากภาวะกรดแล็กติก (Lactic Acidosis)

สาเหตุเกิดจาก: การที่เซลล์ในร่างกายขาดออกซิเจนรุนแรง เช่น จากภาวะช็อก การติดเชื้อในกระแสเลือด หัวใจล้มเหลว ทำให้เซลล์ต้องเปลี่ยนไปใช้การเผาผลาญพลังงานแบบไม่ใช้ออกซิเจน ซึ่งมีผลพลอยได้คือ ‘กรดแล็กติก (Lactic Acid)’ เมื่อกรดนี้สะสมในเลือดปริมาณมาก เลือดจึงเป็นกรด

สรุปภาวะเลือดเป็นกรดจากภาวะกรดแล็กติก

ร่างกายขาดออกซิเจน > เซลล์เผาผลาญแบบไม่ใช้ออกซิเจน > เกิดกรดแล็กติก > เลือดเป็นกรด

• จากการดื่มแอลกอฮอล์

สาเหตุเกิดจาก: การดื่มแอลกอฮอล์หนักร่วมกับการอดอาหาร สามารถทำให้เกิดภาวะเลือดเป็นกรดได้ 2 ทาง คือ 

1. Alcoholic Ketoacidosis ซึ่งร่างกายสลายไขมันและสร้างกรดคีโตนขึ้นมา จนเกิดการสะสมของกรดคีโตนในเลือด
2. Lactic Acidosis จากกระบวนการเผาผลาญแอลกอฮอล์ที่ตับ ซึ่งรบกวนสมดุลและกระตุ้นการสร้างกรดแล็กติก ทำให้ในเลือดมีกรดแล็กติกสูง 

สรุปภาวะเลือดเป็นกรดจากการดื่มแอลกอฮอล์

ดื่มเหล้าหนัก + อดอาหาร > ร่างกายสร้าง ‘กรดคีโตน’ และ/หรือ ‘กรดแล็กติก’ > เลือดเป็นกรด

• จากท้องเสียรุนแรง (Severe Diarrhea)

สาเหตุเกิดจาก: โดยปกติแล้วของเหลวที่ถูกหลั่งออกมาในลำไส้เล็กส่วนปลายและลำไส้ใหญ่จะมีไบคาร์บอเนต (ด่าง) เป็นส่วนประกอบในปริมาณสูง เมื่อเกิดอาการท้องเสียอย่างรุนแรง ร่างกายจะสูญเสียของเหลวที่อุดมไปด้วยไบคาร์บอเนตนี้ออกไปจำนวนมาก ทำให้สัดส่วนของกรดต่อด่างในเลือดเปลี่ยนแปลงไป มีกรดมากกว่า หรือมีภาวะกรดเกิน ซึ่งส่งผลให้เลือดเป็นกรดได้

สรุปภาวะเลือดเป็นกรดจากท้องเสียรุนแรง

ท้องเสียรุนแรง > ร่างกายเสีย ‘ด่าง’ ไปกับอุจจาระ > ปริมาณด่างในเลือดลดลง > เลือดเป็นกรด

อาการสำคัญที่บ่งบอกภาวะเลือดเป็นกรด

อาการของภาวะเลือดเป็นกรดนั้นมักไม่จำเพาะเจาะจง และอาจสะท้อนเพียงแค่โรคที่เป็นสาเหตุ หลายคนจึงชะล่าใจคิดว่าไม่รุนแรง ซึ่งโดยทั่วไปอาจพบเหล่านี้ได้ เช่น

• หายใจเร็ว หอบลึก เป็นการพยายามของร่างกายที่จะขับคาร์บอนไดออกไซด์ (กรด) ออกไป เพื่อชดเชยและปรับสมดุลความเป็นกรด-ด่างในเลือด ซึ่งเป็นกลไกการเอาตัวรอดของร่างกาย
• สับสน อ่อนเพลีย ซึมลง ปวดศีรษะ เพราะสมองทำงานได้ไม่เต็มที่ ทำให้การคิดวิเคราะห์ช้าลงและอาจทำให้มีอาการซึมลงหรือไม่รู้สึกตัวได้
• คลื่นไส้ อาเจียน ปวดท้อง เบื่ออาหาร ซึ่งเป็นกลไกการตอบสนองของร่างกายต่อความไม่สมดุลอย่างรุนแรง โดยเฉพาะในภาวะ Diabetic Ketoacidosis (DKA) ที่สารคีโตนทำให้ระคายเคืองกระเพาะอาหาร
• หัวใจเต้นเร็ว หรือเต้นผิดจังหวะ เพื่อสูบฉีดเลือดไปเลี้ยงส่วนต่างๆ ของร่างกายในภาวะวิกฤตนี้ หัวใจพยายามทำงานหนักขึ้น รวมถึงการเปลี่ยนแปลงของกรดและเกลือแร่ (โดยเฉพาะโพแทสเซียม) สามารถรบกวนระบบไฟฟ้าของหัวใจโดยตรง ทำให้เกิดภาวะหัวใจเต้นเร็วหรือเต้นผิดจังหวะที่อันตรายได้
• ความดันโลหิตต่ำ ในภาวะเลือดเป็นกรดรุนแรงสามารถทำให้ หลอดเลือดทั่วร่างกายขยายตัว และอาจลดความสามารถในการบีบตัวของกล้ามเนื้อหัวใจ ส่งผลให้ความดันโลหิตตกลง

ภาวะเลือดเป็นกรด อันตรายไหม ?

ภาวะเลือดเป็นกรดเป็นภาวะที่ ‘อันตราย’ โดยภาวะนี้ไม่ใช่แค่การรู้สึกไม่สบาย แต่เป็นสัญญาณบ่งบอกว่าร่างกายกำลังมีความผิดปกติร้ายแรงเกิดขึ้น หากไม่ได้รับการรักษาที่ต้นเหตุอย่างทันท่วงที อาจทำให้อวัยวะต่างๆ ล้มเหลว ช็อก และเสียชีวิตได้

แนวทางการรักษาภาวะเลือดเป็นกรด

การรักษาภาวะเลือดเป็นกรด จะเน้นไปที่การรักษาโรคที่เป็นต้นเหตุเป็นหลัก เช่น

• ให้ฮอร์โมนอินซูลินและสารน้ำ ในผู้ป่วยภาวะเลือดเป็นกรดจากเบาหวาน (DKA)
• การฟอกไต ในผู้ป่วยไตวาย
• การให้ออกซิเจนและรักษาภาวะช็อก ในผู้ป่วยภาวะเลือดเป็นกรดแล็กติก
• การให้ยาปฏิชีวนะ หากเกิดจากการติดเชื้อในกระแสเลือด
• การให้สารน้ำและเกลือแร่ ในผู้ที่มีอาการท้องเสียรุนแรง
• การให้สารละลายด่าง (ไบคาร์บอเนต) กรณีนี้แพทย์อาจพิจารณาให้หากมีภาวะเลือดเป็นกรดรุนแรงมาก

ภาวะเลือดเป็นกรดเป็นภาวะแทรกซ้อนที่รุนแรงซึ่งเกิดจากโรคต่างๆ การทำความเข้าใจสาเหตุและสังเกตอาการเป็นก้าวแรกที่สำคัญ แต่การป้องกันที่ดีที่สุดคือการดูแลและควบคุมโรคประจำตัวที่เป็นปัจจัยเสี่ยงตามคำแนะนำของแพทย์ รวมถึงควรตรวจสุขภาพเป็นประจำทุกปี เพื่อค้นหาความผิดปกติแต่เนิ่นๆ และหากคุณมีอาการที่น่าสงสัย หรืออยู่ในกลุ่มเสี่ยง ควรปรึกษาแพทย์เพื่อรับการประเมินและการรักษาที่ถูกต้อง